Ταξίδια και λογισμοί, σε πολιτείες της Ιταλίας

Από τον καιρό, που τύπωνα τα ταξιδιωτικά του Νίκου Καζαντζάκη και πιο μπροστά, αναρωτιόμουν: Το είδος αυτό είναι από τα πρωτοβάθμια ή όχι του καλού λόγου; Αν με την λογοτεχνία εκφράζεται, βασικά, η εθνική ψυχή, με την ταξιδιωτική εντύπωση εκφράζεται η παγκόσμια; Υπάρχουν σαφείς διαχωρισμοί; Όταν ένας διευθυντής λ.χ. γράφει ένα λογοτέχνημα, κι όταν ένας εθνικιστής μια ταξιδιωτική εντύπωση τι συμβαίνει; Να ερωτήματα στα οποία όχι δεν χωρεί μια απάντηση, αλλά πολλές και αυτό αφήνει θαρρώ, ένα κενό μεγαλύτερο.

Είναι αδιαμφισβήτητο, πως εθνική ψυχή και διεθνισμός, αναμνήσεις και οράματα, πίστεις και αμφιβολίες, βιώματα και αναζητήσεις και άλλα πολλά μπορεί να περιέχονται μέσα στο αίμα του δημιουργού. Εκείνο που τελικά κρίνεται στις διαστάσεις της Τέχνης, είναι αναμφίβολα η αξία του έργου. Μεγαλύτερη αξία θα είχε φυσικά και μια ταξιδιωτική εντύπωση (και μονάχα αυτή;) άμα γράφεται από έναν ταλαντούχο, κάτοχο της λογοτεχνίας. Στη λογοτεχνία υπάρχει η γνώση του εγχώριου, στο ταξιδιωτικό, η επιθυμία για έρευνα του αλλοδαπού. Στο ένα είδος έχεις γνωρίσει, στο άλλο γνωρίζεις και προβληματίζεσαι. Οι Γάλλοι λένε "την πρώτη φορά κοίταξε για να θαυμάσεις, τη δεύτερη για να δεις σωστά". Φυσικά σε τίποτα δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός. Ο ιμπεριαλισμός της σύγχρονης σκέψης είναι τόσο αδηφάγος που τα σύνορα δεν προφτάνουν να καθοριστούν κι έχουν κιόλας αλλάξει. Μα ο τεχνίτης, ο αληθινός, που είναι δημιουργός, πασχίζει να μνημειώσει τον χρόνο που για τους μεν τρέχει, για τους άλλους μένει σταθερός, και για μερικούς, ίσως, να μην υπάρχει καθόλου. Στην τέχνη θαυμαστό είναι το είδος εκείνο που με τον χρόνο όχι δεν χάνει, δεν φθείρεται, δεν καταστρέφεται, μα κερδίζει απλώνει, πλουτίζει. Το δημιούργημα δημιουργεί.